Położona 20 km na wschód od Krakowa, w widłach Wisły i Raby, do XVII wieku była własnością najpierw królów Polski, a po rozbiorach i obecnie należy do Państwa. Będąc królewską domeną, była jednocześnie jednym z ulubionych miejsc polowań polskich władców, przede wszystkim na grubą zwierzynę: niedźwiedzie, tury czy żubry.

Aby rozpocząć wędrówkę po Puszczy Niepołomickiej najlepiej wysiąść na stacjach:

• Staniątki
• Szarów
• Kłaj
• Stanisławowice.

Z każdej z tych miejscowości, dzięki licznym szlakom i trasom, można przejść dowolny odcinek robiąc pętlę lub docierając do innej stacji, skąd możemy wrócić do domu.  

Wyszukiwarka połączeń i bilety on-line: https://malopolskiekoleje.pl

Szlakami po Puszczy

Dzisiaj główny kompleks – zajmujący powierzchnię około 110 km² i rozciągający się między Niepołomicami a Proszówkami, Baczkowem i Mikluszowicami – stał się miejscem wypoczynku i rekreacji dla mieszkańców Małopolski oraz atrakcją nie tylko dla polskich, ale i zagranicznych turystów. Spotkać tutaj można rodziny z dziećmi, seniorów, zakochanych, rowerzystów, rolkarzy i spacerowiczów. Puszcza poprzecinana niczym szachownica gęstą siecią leśnych dróg i dróżek – pieszych, rowerowych czy nawet konnych – rozłożonych prostopadle względem siebie, oferuje cztery oznakowane szlaki turystyczne:

• zielony Niepołomice – Droga Królewska – Poszyna
• czerwony Stanisławice – rezerwat żubrów
• niebieski Podłęże – Przyborów – Sitowiec
• czarny Grodkowice – Błoto – Sitowiec

Ponadto, spacerową ścieżką edukacyjną z tablicami prezentującymi florę i faunę, dziedzictwo i atrakcje puszczy oraz mnóstwo tras i szlaków rowerowych, jak chociażby fragmenty Wiślanej Trasy Rowerowej, EuroVelo 4, VeloRaba, Rowerowego Pierścienia Solnego „Salina Cracoviensis”, Szlaku Bursztynowego Greenways czy Szlaku Żeleńskich.

Proponujemy trzy trasy wycieczek:

Niepołomice – Leśniczówka Przyborów – Uroczysko Osikówka – Stanisławice

Z Rynku w Niepołomicach trasa biegnie zielonym szlakiem do Drogi Królewskiej, którą niegdyś polscy władcy zdążali na łowy z Zamku Królewskiego w Niepołomicach do leśnej kwatery myśliwskiej w Poszynie. W Sitowcu mijamy dąb posadzony w miejscu potężnego Dębu króla Stefana Batorego i cmentarz żołnierski z czasów I wojny światowej. Mijając Dąb Augusta, kolejnego polskiego monarchy, docieramy do leśniczówki Przyborów i schodzimy z Drogi Królewskiej kierując się na wzniesienie Kobylej Głowy. Dalej leśnymi drogami docieramy do cmentarza na uroczysku Osikówka, gdzie pochowano żołnierzy polskich poległych we wrześniu 1939 roku. Wycieczkę kończymy przy przystanku kolejowym w Stanisławicach.

Niepołomice – Puszcza Niepołomicka  – Kłaj – Targowisko – Grodkowice – Brzezie  – Staniątki  – Niepołomice

Z Rynku w Niepołomicach kierujemy się zielonym szlakiem do parkingu przy drodze krajowej z węzłem szlaków rowerowych, gdzie wchodzimy do Puszczy Niepołomickiej. Dalej podążamy czerwonym szlakiem prowadzącym zarówno po Puszczy Niepołomickiej, jak i drogami otwartymi przez Kłaj, Targowisko, Grodkowice i Brzezie. W Grodkowicach stoi dawny pałac Żeleńskich, a w Brzeziu warto wstąpić do okazałego kościoła wybudowanego na początku XX wieku. W okolicach Dąbrowy opuszczamy czerwony szlak, aby zobaczyć klasztor benedyktynek i sanktuarium maryjne w Staniątkach. Ze Staniątek kierujemy się na niebieski szlak, którym ponownie wjeżdżamy do Puszczy Niepołomickiej. Przy leśnym węźle szlaków obieramy tym razem czarny szlak, którym wracamy do Niepołomic.

Kłaj (Dolina Raby) – Stanisławice – Puszcza Niepołomicka (Czarny Staw) – Poszyna – Wola Batorska – Kłaj

W Kłaju, z parkingu w Dolinie Raby – atrakcyjne miejsce z wiatami na odpoczynek, placem zabaw, torem rowerowym w kształcie ciasnej pętli (jeden z ponad 30 tak zwanych pumptracków w Małopolsce) – lokalną drogą wjeżdżamy do Puszczy Niepołomickiej. Po drodze mijamy pozostałości dawnej nieczynnej obecnie wąskotorowej kolejki leśnej wybudowanej w okresie międzywojennym i niegdyś oplatającej tereny leśne. Jadąc dalej wzdłuż, rezerwatu przyrody Długosz Królewski czy też cmentarza wojennego na Osikówce docieramy do Czarnego Stawu szutrową dróżką kierując się strzałkami dojazdowymi „do punktu czerpania wody”. Czarny Staw to miejsce po dawnym wyrobisku torfu, który nadal zalegając na dnie nadaje wodzie ciemny kolor – stąd nazwa stawu. Stąd docieramy do głównej magistrali rekreacyjnej „Żubrostrady” – kiedyś równoległą Drogą Królewską polscy władcy zdążali na łowy z zamku w Niepołomicach do leśnej kwatery myśliwskiej w Poszynie. Za ogrodzeniami królują żubry (niestety, to hodowla zamknięta w celu ochrony gatunku i dlatego nie można jej zwiedzać). Jeżeli szczęście nam dopisze, to najczęściej dostrzec można te majestatyczne zwierzęta od strony Drogi Królewskiej. Przed opuszczeniem Puszczy trasą rowerową EuroVelo 4 i kolejnym punktem – Wolą Batorską – warto zobaczyć XIV-wieczną Poszynę czy też Bobrowe Rozlewiska, gdzie w sezonie działa gastronomia oraz kąpielisko. Po dotarciu do Woli Batorskiej trasa prowadzi ponownie po Puszczy Niepołomickiej szutrową drogą do jednostki wojskowej i linii kolejowej w Kłaju.

Puszcza Niepołomicka

Puszcza Niepołomicka to prawdopodobnie największy kompleks leśny w Małopolsce. Pod względem siedliskowym składa się z dwu znacznie różniących się od siebie kompleksów:

• puszczy właściwej, położonej na południu, między rzeką Drwinką a linią kolejową Kraków – Bochnia, składającej się ze wszystkich typów borów (mieszanego, sosnowego – świeżego i suchego, bagiennego – koło Baczkowa), olsów i małych fragmentów lasu liściastego; lite bory sosnowe zajmują ponad 80 procent całego kompleksu, z bardzo małą domieszką brzozy pochodzenia naturalnego oraz dębu i olchy czarnej,
• mniejszego lasu liściastego częściowo rozwiniętego na osuszonych starorzeczach, położonego na północ od Drwinki, nad Wisłą; tutaj dominują dąb, olcha, grab, brzoza, sosna, z niewielką domieszką lipy, jesionu, wiązu, topoli i świerka.

Na torfowisku Błoto znajduje się wysunięte najdalej na południowy zachód w Polsce stanowisko brzozy niskiej. Do najciekawszych spośród występujących roślin bagiennych należy zaliczyć modrzewicę zwyczajną, żurawinę błotną, wełniankę pochwowatą oraz częściowo chronione bagno zwyczajne. Rosną tutaj również ciekawe gatunki górskie, jak chociażby przywrotnik prawie nagi, gęsiówka Hallera, przetacznik górski i olcha szara.

Ze względu na panujące warunki przyrodnicze zachowało się tutaj wiele gatunków zwierząt o charakterze reliktowym, jak chociażby gadożer, puszczyk uralski, pustułka, kobuz, bocian czarny. Bogactwu gatunkowemu sprzyjają rozległe, różnorodne tereny leśne, liczne podmokłe i bagniste łąki, sąsiedztwo gór i otwarte doliny sprzyjające migracji zwierząt. Część północna jest szczególnie bogata w płazy – występują tutaj ropucha zielona i szara, żaba moczarowa i trawna, rzekotka. Spośród dużych ssaków w puszczy możemy spotkać sarny, jelenie, dziki. Czasem pojawia się wilk szary czy łoś. Na terenie Puszczy Niepołomickiej, w Poszynie znajduje się – zamknięty dla zwiedzających w celu ochrony gatunku – zachowawczy Ośrodek Hodowli Żubrów, w którym obecnie przebywa około 30 osobników.

Na terenie Puszczy Niepołomickiej na obszarze około 100 hektarów znajduje się sześć rezerwatów przyrody:

• Gibiel, największy, najbardziej przypominający pierwotną puszczę, o zróżnicowanej szacie roślinnej,
• Lipówka, z cennym, prawie dwustuletnim drzewostanem i wieloma pomnikami przyrody,
• Długosz Królewski, powołany dla ochrony paproci długosza królewskiego,
• Dębina, starodrzew dębowy,
• Koło, starodrzew grabowy z lipą,
• Wiślisko Kobyle, z roślinnością wodną.

Puszcza Niepołomicka zapisała się i tragicznie, i chlubnie na kartach polskiej historii. Podczas II wojny światowej toczyły się tutaj walki, najpierw żołnierzy września 1939 roku, a następnie oddziałów partyzanckich. Las skrywa mogiły żołnierzy polskich oraz zamordowanych Żydów z Bochni i Niepołomic – był miejscem masowych egzekucji dokonanych przez niemieckich okupantów. Dzisiaj na straży pamięci tych tragicznych wydarzeń stoją pomniki i cmentarze wojenne – „na Sitowcu”, w Poszynie.

I jeszcze ciekawostka. Wykonane w 2021 roku badania dendrochronologiczne drewna dębowego konstrukcji ołtarza Wita Stwosza w Kościele Mariackim w Krakowie ustaliły, że ołtarz ów wykonano ze 130 – letnich dębów rosnących w Puszczy Niepołomickiej w latach 1350 – 1472.

Rozpoczynając czy też wracając z wyprawy po pradawnej kniei koniecznie trzeba zatrzymać się w Niepołomicach, gdzie do obejrzenia jest dużo.

Zamek Królewski w Niepołomicach

Zamek Królewski w Niepołomicach, zwany „drugim Wawelem”, stanowił przez wieki przede wszystkim miejsce wypoczynku i pracy polskich władców z dynastii Piastów, Jagiellonów i elekcyjnych władców Rzeczpospolitej Obojga Narodów, ale pełnił również funkcje obronne. Stąd Drogą Królewską do leśnej kwatery myśliwskiej w Poszynie polscy władcy zdążali na łowy, a Puszcza Niepołomicka była jednym z ulubionych miejsc polowań polskich władców.

Zamek wybudowano z rozkazu króla Kazimierza Wielkiego na skarpie pradoliny Wisły, na planie czworoboku z obszernym, zbliżonym do kwadratu arkadowym dziedzińcem oraz krużgankami. Prace przeprowadzone w latach 1551 – 1568 za czasów króla Zygmunta Augusta według projektów polskich i włoskich mistrzów uczyniły zeń perłę architektury renesansowej w Polsce – wówczas założono słynne ogrody królowej Bony. Losy zamku ściśle wiążą się z polską historią. Koniec jego świetności nastąpił wraz z potopem szwedzkim, kiedy to urządzono w nim magazyn żywności. W czasach rozbiorów były tutaj koszary, magazyny i mieszkania, a zamek popadał w coraz większą ruinę. Dopiero w latach 90. XX wieku rozpoczęła się na dobre jego odbudowa i renowacja – po kilku latach zamek odzyskał swą dawną świetność.

Zamkowe mury niegdyś będące świadkiem sądów nadwornych i zjazdów koronnych, dzisiaj są miejscem konferencji, spotkań biznesowych czy kongresów. Obecnie zamek jest otwarty dla gości i turystów, znajduje się w nim centrum konferencyjne i jedyny w Polsce zamkowy hotel z zapleczem gastronomicznym, ponadto Muzeum Przyrodnicze wykorzystujące eksponaty myśliwskie i łowieckie oraz Muzeum Narodowe.

Zamkowy arkadowy dziedziniec z krużgankami jest jednym z najpiękniejszych przykładów stylu renesansowego w Polsce. Odrestaurowane wnętrza rezydencji mieszczą kilka wystaw stałych, prezentujących między innymi dzieła sztuki sakralnej ze skarbca starego, gotyckiego kościoła w Niepołomicach; wcześniej nie pokazywane obrazy i rzeźby ze zbiorów Muzeum Narodowego autorstwa Henryka Siemiradzkiego, Jana Stanisławskiego, Artura Grottgera, Leona Wyczółkowskiego, Piotra Michałowskiego, Jacka Malczewskiego, Stanisława Witkiewicza; pocztówki, kroniki i fotografie ukazujące dzieje Niepołomic; materiały dokumentujące dokonania podróżnika i wybitnego fotografika przyrody Włodzimierza Puchalskiego. W trzech zamkowych salach, nazwanych łowieckimi, oglądać można zarówno polskie zwierzęta i ptaki łowne, jak i egzotyczne okazy, między inni niedźwiedzie brunatne i baribala.

Z niepołomickim zamkiem wiąże się również legenda, według której w podziemiach zamku znajduje się czakram – gruczoł Ziemi, medium niezwykłej energii.

Sanktuarium świętego Karola Boromeusza w Niepołomicach

Sanktuarium świętego Karola Boromeusza funkcjonuje przy najstarszym zabytku w Niepołomicach –  gotyckim murowanym dwunawowym kościele ze sklepieniami Dziesięciu Tysięcy Męczenników z XIV wieku. Zbudowany dzięki Kazimierzowi Wielkiemu, przebudowany na barokowy dzięki Lubomirskim. Na przestrzeni wieków, po przebudowach i zniszczeniach kościół zatracił pierwotny układ. Kult świętego Karola Boromeusza, biskupa Mediolanu, sięga 1604 roku. Wówczas to władzę w nogach odzyskała Anna Branicka, wierząc, że to za sprawą modlitw do świętego Boromeusza. Kilkadziesiąt lat później wojewoda krakowski Stanisław Lubomirski ufundował przy kościele kaplicę świętego Karola Boromeusza z cudownym obrazem świętego. Warta obejrzenia manierystyczna kaplica grobowa Branickich z kamiennym nagrobkiem pochodzi z warsztatu Santi Gucciego z XVI wieku, a we wczesnobarokowej kaplicy świętego Karola Boromeusza znajdują się stiuki z warsztatu Falconiego. W gotyckiej zakrystii widać malowidła ścienne wykonane w XIV wieku w manierze szkoły włoskiej. We wnętrzu znajduje się kamienna chrzcielnica z XVII wieku z warsztatu Santi Gucciego oraz złocony ołtarz główny i ołtarze boczne z XVIII wieku. W 1916 roku wnętrze pokryto polichromią wzorowaną na krakowskim kościele Mariackim.

W niepołomickim sanktuarium w ciągu roku odbywają się dwa ważne odpusty: 4 listopada w uroczystość świętego Karola i 22 czerwca w dzień Dziesięciu Tysięcy Męczenników.

Młodzieżowe Obserwatorium Astronomiczne w Niepołomicach

Młodzieżowe Obserwatorium Astronomiczne w Niepołomicach jest szczególnie nastawione na popularyzację astronomii i nauk przyrodniczych wśród najmłodszych. Prowadzi pozaszkolne zajęcia edukacyjne dla dzieci i młodzieży (astronomiczne, multimedialne, robotyki). Powstało 1964 roku, obecnie znajduje się w nim planetarium, kopuła obserwacyjna, sala seminaryjna i wykładowa, studio filmowo – fotograficzne.

Małopolskie Centrum Dźwięku i Słowa w Niepołomicach

Małopolskie Centrum Dźwięku i Słowa w Niepołomicach jest kompleksowym obiektem kulturalnym, edukacyjnym, rozrywkowym i szkoleniowym. Jego częścią jest jedyne w Polsce muzeum fonografii. W siedmiu salach ekspozycyjnych prezentuje około 150 eksponatów, z których najstarsze mają 130 lat. Integralną częścią ekspozycji jest sala odsłuchowa – można w niej posłuchać wybierając spośród około 2 000 płyt winylowych. Centrum posiada również nowoczesne: salę widowiskową i warsztatową, studio nagrań, kino, klimatyczny klub muzyczny „Pod pretekstem” grający muzykę wyłącznie z płyt winylowych.

Opactwo Mniszek Benedyktynek i kościół Najświętszej Marii Panny w Staniątkach

Przemierzając Puszczę Niepołomicką wszerz i wzdłuż zajrzyjmy również do Opactwo świętego Wojciecha Mniszek Benedyktynek i kościoła Najświętszej Marii Panny w Staniątkach, niedaleko Niepołomic.

Opactwo jest najstarszym klasztorem benedyktynek w Polsce, a sanktuarium jednym z najstarszych sanktuariów w Małopolsce. Legenda głosi, że zatrzymał się tu na odpoczynek święty Wojciech. Jednonawowy, ceglany kościół ufundowano w 1228 roku, rozbudowano w roku 1238 roku. Lata świetności opactwa to wiek XVII. Kolejne wieki to okres trudny, podczas którego opactwo podupadło. Po II wojnie światowej władze komunistycznej Polski skasowały prowadzoną przez mniszki szkołę dla dziewcząt i dzieci wiejskich, odebrały im resztę posiadanej jeszcze ziemi i czasowo (1954 – 1956) przesiedliły zgromadzenie do klasztoru w Alwerni. Po powrocie sióstr szkoły już nie reaktywowano.

W kościele Najświętszej Marii Panny i świętego Wojciecha przechowywany jest cudowny obraz Matki Bożej Bolesnej, zwanej Smętną Dobrodziejką ze Staniątek, piękne gotyckie malowidło pochodzące z Włoch, w 1924 roku koronowane przez kardynała Sapiehę. Są tu też rzeźby Madonn z XIV wieku oraz rzeźba Chrystusa Frasobliwego z XVI wieku z warsztatu Wita Stwosza. W klasztorze działa muzeum i biblioteka z bogatymi zbiorami: ksiąg, dokumentów, rękopisów, starodruków, sprzętów i szat liturgicznych, obrazów, rzeźb czy kolekcją robionych w klasztorze figurek woskowych. Najważniejszy odpust związany jest ze wspomnieniem Matki Bożej Bolesnej i odbywa się 15 września. Natomiast 23 kwietnia obchodzone jest wspomnienie świętego Wojciecha, patrona Polski, Czech i Węgier.

W opactwie, w domu dla gości można się zatrzymać na modlitewną kontemplację, wypoczynek czy nawet pracę chociażby w zabytkowym zakonnym ogrodzie, w myśl benedyktyńskiej dewizy „Ora et labora” (Módl się i pracuj).